Tertulijanova ocena da je mučenička krv seme za nove hrišćane, a ne potvrda trijumfa zla nad Hristovom crkvom, nije izgubila svoju aktuelnost sa prestankom klasične epohe gonjenja Crvke koja je trajala do Milanskog edikta 313. godine. Susret Pravoslavlja i islama na Balkanskom poluostrvu u XIV i XV veku bio je politički sudar, takođe i verski rat i izazov za bogoslovsku polemiku.
Pad Carigrada (1453), skidanje krsta sa Sv. Sofije i njeno pretvaranje u islamsku bogomolju bila je nasilna akulturacija nove vere na starim vizantijskim prostorima, tradicionalno hrišćanskim. Te geografske zone su bile kolevka svetosti i vaseljenskog pravoslavlja. Novi turski gospodar, je donosilac islamske vere i kao „Agarjanin“, smešten je u biblijsko poimanje sveta i istorije. Preko Agare i Turci su deca Avramova, i mnogi će sa njima ratovati, a oni će tražiti sukob sa mnogim protivnicima. Prema takvoj bogoslovsko-istorijskoj koncepciji, Turci Agarjani ruše hrišćansko carstvo i kulturu zbog grehova i moralnog pada samih hrišćana.
CIVILIZACIJSKI KONTEKST
Islamizacija, prelaz sa hrišćanstva na veru agresora, često puta nije bila nasilna, naročito ne u prvom veku turskog gospodstva. Najstariji srpski zapisi svedoče o promeni vere radi sticanja privilegija i boljeg društvenog položaja. Dvoverstvo, postojanje kriptohrišćana u muslimanskoj sredini je dugovladajuća i rasprostranjena pojava osmanske civilizacije. Istorija ljudskih duša i osećanja je naročito burna, dramatična i traumatična na prostorima klasičnog srpskog srednjovekovnog političkog uspona.
Gradić Kratovo, smešten u današnjoj severoistočnoj Makedoniji, istočno od Skoplja, grada u kome je car Dušan proglasio Srpsku Patrijaršiju 1346, u kome su na državnim saborima proklamovani članovi Dušanovog Zakonika 1349 i 1354, bio je važan rudarski centar. Njegova ekonomska važnost prepoznata je i od novih turskih gospodara koji crpe njegove resurse. U njemu su u XV veku znameniti plemićki rodovi Pepića i Bojkića koji se bave rudarstvom i imaju povlastice od samih Turaka. Iz Kratova je dijak Dmitar koji 1466. za potrebe ohridskih arhiepiskopa Doroteja i Marka prepisuje Nomokanon „jer velika crkva ohridska, Prve Justinijane, gore navedenu knjigu nema prevedenu na srpski jezik“... Preotimanje južnih krajeva iz srednjovekovne državnosti Nemanjića i oblasnih gospodara propraćeno je u crkvenim krugovima kao teška nesreća. Monasi Manastira Treskavca kod Prilepa su u drugoj polovini XV veka na poveljama cara Dušana zapisivali: „O, blagoverni care Stefane, gde si sada!“, a jedan pisar je svoje delo nad kojim se bavio u Skoplju datirao i smestio: „godine 1434, sedmoga leta po končini blagočestivog despota Stefana, u carstvu bezbožnog cara Murata-bega turskog u oblasti skopskog grada u selu Vitomircima, Hramu Sv. Vaznesenja Gospoda Boga i Spasa našega Isusa Hrista“...
ŽITIJE NOVOMUČENIKA
U Kratovu, gradu nedaleko od Lesnovskog manastira, zadužbine Dušanovog velikog vojvode Jovana Olivera, posvećenog Sv. Arhangelima, rodio se Georgije (Đorđe), od čestitih hrišćana Dimitrija i Sare. Roditelji su ga vaspitavali u idejnom svetu hrišćanske vere i blagočešća. Ostavši rano bez oca, majka ga šalje u „Sardakijski grad“ – današnju Sofiju u kojoj se obučava u zanatu zlatara i kujundžije. Od srednjeg veka biti zlatar znači do kraja biti čovek urbane sredine. Dušanov Zakonik je propisivao kazne ako nosioci takvog umeća žive po selima. Sredac ili Sofija, imao je veze sa Skopljem preko Kratova, Krive Palanke i Ćustendila, jer je reč o starom rimskom poprečnom putu, a prenos moštiju Sv. Kralja Milutina iz Banjske u Sofiju (1460) svedoči o duhovnom, opštepravoslavnom jedinstvu centralnobalkanskih krajeva. To jedinstvo je mnogo bolje i lepše od balkanskih etnofiletističkih podela modernog doba. Ono spaja Srbe sa Bugarima, Grcima, današnjim Makedoncima u likovima svetih kao što su Kirilo i Metodije, Kliment Ohridski, Jovan Rilski, Prohor Pčinjski, Gavrilo Lesnovski.
Mladi Đorđe u Sofiji uči za zlatara, ali izučava i sveštene knjige svoje vere. Redovno pohađa bogosluženja, ima dobrog učitelja i duhovnog oca, obrazovanog sveštenika i dobrog narodnog pastira, Petra, poznatijeg kao Pop Peja. Kratovac se u Sofiji nadahnjuje i nalazi ukrepljenje kraj moštiju Sv. Kralja Milutina, koji je za lokalnu sredinu predstavnik stare slave i ostvarivog spasenja. Prilika je da navedemo i smelu pretpostavku Svetozara Dušanića, dugogodišnjeg upravnika Muzeja SPC, da je pop Peja identična ličnost sa onim Pejom koji se pominje u natpisu na crkvi u selu Trnovo kod Krive Palanke. Prema tom epigrafskom spomeniku iz 1505. godine Peja je sa suprugom Projkom bio ktitor bogomolje.
Glavni hagiografski izvor za ličnost Sv. Georgija Kratovca jeste Žitije i Služba čiji je autor savremenik i svedok njegove mučeničke končine pop Peja. Žitije (koje su izdavali i tumačili naučnici kao što su Vatroslav Jagić, Đuro Daničić, Stojan Novaković, Aleksandar Giljferding, Milan Đ. Milićević, Dimitrije Ruvarac i Dimitrije Bogdanović) je skladna pripovest o mladiću koji je ispovedao Hrista, ušavši u bogoslovsku polemiku i disput sa učenim ulemama i hodžama iz Sofije i okoline. Preko dijaloga i ponude da primi islam i stekne veće društveno priznanje, slavu i čast, da bude još urbaniji i bogatiji, mladi Đorđe suprotstavlja hrišćansko smirenje, osvedočenu svetost i blagouhanu moć moštiju Sv. Kralja Milutina. Tu je i istoriosofska reminiscencija na stara hrišćanska carstva i moćne vladare i odlučnost da po Svetom Pismu svakoj ljudskoj svetskoj vladavini, pa tako i turskoj, jednom mora doći kraj. Bio je žrtva klevete da je hulio na Muhameda, odveden u tamnicu i izveden pred sudije koji su ga stavili pred ucenu, ili promena vere ili grozna i javna smrt na lomači.
Do izražaja dolazi i ličnost njegovog hagiografa. Pop Peja ga ujedno bodri i sokoli što je proslavio Hrista, ali čini sve da mu spase život, ako treba i da potplati sudije i čuvare da bi se olakšalo sužnju. Sve je imalo dobru ravnotežu, u duhu blagorazumnosti starih vremena, jer se mučeništvo ne provocira, ne iznuđuje ili izaziva. Sa druge strane istina se hrabro ispoveda, bez kompromisa i ustupaka. Kratovčeva končina je bila ovenčana mučeništvom, ali i slavom. Njegovo spaljeno telo nije uništeno, nije opoganjeno lešinama uginulih životinja, nego je nađeno proslavljeno, blagouhano, kao neoborivo svedočanstvo hrišćanske vere u opšte Vaskrsenje.
Jedna stihira sa službe koja je napisana neposredno posle njegovog stradanja za Hrista kaže: „Izdanak si od pobožnih roditelja, iznikao si iz srpskog korena i vođen Svetim Duhom, ostavio si otačastvo i srodnike, koji su u Kratovu, došao si u grad Sardakijski“ (prevod Lazara Mirkovića). Novomučenik je postradao za veru Hristovu 11. februara 1515. godine u Nedelju mesopusnu.
SVEDOČANSTVA KULTA
Najstariji rukopisi Žitija Sv. Đorđa Kratovca datiraju iz XVII veka, kakvi su rukopis br. 479 iz Hilandara, zatim rukopis srpskoslovenske redakcije koji se čuvao u Manastiru Rila, danas u Narodnoj biblioteci u Sofiji. Zanimljiv i važan je sarajevski prepis koji datuje iz 1714 godine. Mlađi prepisi i štampana izdanja su brojna. Ovaj svetitelj se vrlo rano ikonopiše, što svedoči da je njegov kult opšteprihvaćen i rasprostranjen. Hilandarski iguman Pajsije je ruskom caru Ivanu Groznom išao u posetu 1550. i poklonio mu obostrani diptih (na jednoj strani Sv. Kralj Milutin i Stefan Dečanski, a na drugoj strani Sv. Knez Lazar i Sv. Đorđe Kratovac). Iz XVII veka su likovi kratovskog svetitelja u studeničkoj priprati, Manastiru Lomnica, Gračanici, i novije predstave u drugim crkvama. U samom gradu Kratovu Crkva Sv. Đorđu Novom je podignuta 1925. godine.
Pravoslavlje
