U Sremskoj Mitrovici, najvećem gradu Eparhije sremske, među pravoslavnim hramovima nalazi se i jedan sasvim poseban – kapela Sv. Petke u Kazneno-popravnom zavodu „Sremska Mitrovica“.
Jedna od osobenosti ove kapele je svakako činjenica da je to najstariji hram u jednoj zatvorskoj ustanovi na prostorima bivše SFRJ. Ovaj zavod je nekada nosio ime Kraljevska kazniona, a izgrađen je 1895. godine, po naredbi cara Franje Josifa, kao prvi zatvor u Austro-ugarskoj monarhiji. Bio je i ostao najveći zatvor na Balkanu, kao i jedini u Srbiji u kome su na odsluženju zatvorske kazne i strani državljani. Nakon Drugog svetskog rata, u njemu su bili zatvoreni i politički osuđenici, među njima i vladika hvostanski, potonji Svetitelj, Varnava (Nastić), osuđen od komunističkog režima.
Kapela Sv. Petke je podignuta 1893. godine, a, nakon dve godine, proširenjem KPZ-a, uključena je u njegove zidine, radi vernika ove ustanove. Prvobitno je to bila dvooltarna crkva, u kojoj su se odvijala pravoslavna i rimokatolička bogosluženja. Pravoslavna bogosluženja vršio je zatvorski duhovnik, otac Makarije, potonji Episkop sremski. Godine 1944, srušeni su zvonik i ikonostas, i bez traga je nestalo sve što je činilo Crkvu. Bogoslužbeni rad je zabranjen, a zatvorska kapela je pretvorena u bioskopsku salu. Sveštenici i crkveni velikodostojnici su dolazili u posetu osuđenicima, ali bez dozvole za bogosluženja, duhovni rad ili versko obrazovanje osuđenika.
Godine 2000-te, nakon gotovo šest decenija, život Crkve među zidinama ove ustanove pokrenut je trudom Branislava Pavkova, današnjeg zatvorskog veroučitelja. Naime, tokom pobune zatvorenika, iste godine, sveštenstvo Eparhije sremske ga upućuje u zatvorski krug na razgovore sa osuđenicima i misionarski rad. Blagoslovom Episkopa sremskog Vasilija i saradnjom sa Upravom zatvora, Hram je vraćen u okrilje Crkve. Nakon tri godine, pokrenuta je verska nastava, zatvor dobija svog duhovnika, protu Lazara Pajića, koga je nasledio današnji duhovnik, otac Ljubomir Hadži-Volarević.
NEOBIČNA CRKVA
Ulazak među zidine ove zatvorske ustanove biva praćen izvesnom strepnjom, no, ona nestaje onog trenutka kad se ugleda svetao lik Gospoda kako blagosilja sa freske iznad bočnog ulaza u zatvorsku kapelu, držeći Jevanđelje na kome piše: „Priđite meni svi umorni i obremenjeni...“ Ne sluteći kakve se sve životne, duševne i duhovne drame odvijaju unutar zatvorskih zidova, čovek pred ovom slikom stoji kao pred Živim Jevanđeljem, koje se sa ovog stradalnog mesta doživljava i razumeva snažnije nego što je naša svakodnevica na to navikla.
Zatvorska kapela Sv. Petke nema uobičajeni izgled hrama, budući da se ovaj prostor i danas koristi kao sala za kulturne manifestacije. U njoj se obavljaju pravoslavna i rimokatolička bogosluženja. Rimokatoličke vernike posećuje mitrovački župnik i služi o velikim praznicima. Pravoslavna bogosluženja su redovna, zatvorski duhovnik svakog petka služi Svetu Liturgiju, kao i večernje, bdenija i akatiste.
U okviru kapele nalazi se prostorija u kojoj zatvorski duhovnik obavlja duhovne razgovore i ispovest sa osuđenim licima, a veroučitelj sa njima vodi individualne razgovore, pripremajući ih za ulazak u svetotajinski život.
Verska nastava u KPZ-u je organizovana po paviljonima, svaka grupa ima časove veronauke dva do tri puta mesečno. Iako ni bogosluženja ni verska nastava nisu obavezni, njihova posećenost je velika, a o praznicima, hram, koji može da primi 500 ljudi, postane mali za sve koji žele da prisustvuju službi. Na Liturgiji, osuđenici znaju odgovaranja i molitve, čitaju psalme, pomažu svešteniku, a imaju i grupu od 12 pojaca. Za hramovnu Slavu Svetu Petku, sami spremaju slavski kolač i žito.
U crkvenoj radionici neguje se ikonopisačka, kaligrafska i duborezačka delatnost, izrada brojanica i crkvenih predmeta.
RADIONICA DUŠE
Gotovo sve što se u zatvorskoj kapeli može videti, ručni je rad vernika na odsluženju zatvorske kazne. Jevanđelje je ručno rađeno u duborezu, a antimins iz 13. veka, svećnjaci iz 17. veka i bogoslužbeni predmeti su uzdarja osuđenika i njihovih porodica. Na desnom zidu kapele nalaze se portreti vladike Makarija i Sv. vladike Varnave, koje je zatvorskoj kapeli darovala igumanija manastira Jazak, mati Paraskeva. Prvi ikonostas koji su vernici ove Ustanove sami izradili nalazi se u crkvi Vozdviženja Časnog Krsta u okružnom zatvoru u Novom Sadu. Ikonostas u svojoj kapeli, sa 15 ikona – ulja na platnu, uz celivaonicu i vladičanski tron, osuđenici su napravili 2004. godine. Ikone izrađuju u tehnikama ulja na platnu, pirografiji, duborezu i mermeru. Među hramovnim ikonama nalaze se i radovi ruskih i rumunskih zatvorenika, njihov dar kapeli Sv. Petke. O svakoj ikoni ovog nesvakidašnjeg hrama postoji posebna priča, svaka je svedočanstvo preobražaja nečije duše. Ni jedna nije rad akademskog slikara ni ikonopisca, pa ipak, svaka iskri tolikom bogotražiteljskom lepotom i čistotom da posmatrač mora osetiti suze u svojoj duši. Čini se da su upravo te ikone, čiji sjaj dopire iz samog srca teške i bolne stvarnosti, jedina prava okna kroz koja utamničene duše gledaju u Nebo i u bogoliki odraz svoje duše. Među zatvorskim zidinama uče se najteže lekcije o čoveku i razmerama duše njegove, njenih ponora i preobražaja. „Imajmo hrabrosti i uzvisimo se nad ličnim antipatijama i predrasudama, govorio nam je Sveti vladika Nikolaj, i razmislimo o čoveku na prvom mestu kao čoveku. Neka grešnik dođe na drugo mesto. Prezirimo greh, no ne prezirimo grešnike jer, gle, mi svi u svemu smo im braća. ... I najkompromitovaniji čovek, koga mi za nulu smatramo, gotov je u datom trenutku pružiti ruku davljeniku i spasiti ga, gotov je sa gladnim podeliti hleb svoj ili rashladiti usta onome koji umire od žeđi“. Sam Gospod nam u Jevanđelju poručuje: „Stranac bejah i primiste Me, nag bejah i odenuste Me, bolestan bejah i posetiste Me, u zatvoru bejah i dođoste Mi“ (Mt. 25, 36).
„Neka bi dao Gospod da bi svi koji se ovde nađoše prepoznali Gospoda, svu ljubav, i s pokajanjem dobili izbavljenje i postali čestiti ljudi u ovom društvu“, zapisao je Episkop sremski Vasilije, prilikom posete kapeli Svete Petke u Kazneno-popravnom zavodu u Sremskoj Mitrovici, u Sveto Jevanđelje, rađeno rukama vernika na izdržavanju zatvorske kazne, koje se čuva u oltaru ove zatvorske kapele.
Pravoslavlje
